Over diversiteit en inclusiviteit

Diversiteit gaat over zichtbare en onzichtbare verschillen tussen mensen, en alle manieren waarop die tot uiting komen. Deze verschillen kunnen mensen verdelen, oordelen oproepen, of polariseren. Maar we kunnen verschillen ook omarmen omdat ze variëteit brengen, nieuwe inzichten en nieuwe mogelijkheden. 
Inclusiviteit betekent dat iedereen kan meedoen, zonder zich buitengesloten te voelen. Deze maatschappelijke waarde staat de laatste tijd steeds meer in de belangstelling en dat is goed, want er is nog te weinig bewustzijn van de vaak onbewuste mechanismen en gewoontes die mensen uitsluiten.

De belangrijkste waarde die vaak aan muziek wordt toegeschreven is dat die weet te verbinden. Mensen onderling, wanneer ze luisteren naar een concert, of zelf muziek maken in groepsverband. Maar ook kunnen mensen zich sterker met hun eigen wezen verbonden voelen als ze met muziek bezig zijn.

Waarom moeten we het bij Vrijeschoolliederen hebben over diversiteit en inclusiviteit? Omdat de liederen die we aanbieden direct of indirect uiting geven aan maatschappelijke waarden. Veel van deze liederen zijn al wat ouder, en we kunnen de vraag stellen of ze nog passen binnen de waarden van onze huidige samenleving. Scherper gesteld: bevat het liedmateriaal misschien teksten die impliciet of expliciet stereotyperen, of erger, als kwetsend kunnen worden ervaren?

De stichting Vrijeschoolliederen.nl heeft hierbij een duidelijke visie: verschillen mogen er zijn, ze horen bij het leven en verrijken het leven. Iedereen is volwaardig, iedereen mag zijn zoals die is. Wij streven naar verbinding, naar inclusie en samenbrengen. En tenslotte: Vrijeschoolliederen wil niet zo zeer een archief zijn van liederenerfgoed, maar een bron van liederen die van waarde zijn in het huidige muziekonderwijs.
Dat zijn de mooie grote woorden. En nu moeten we het nog in praktijk zien te brengen. Hoe proberen we deze visie waar te maken? Enkele voorbeelden:

Het liedje Faya sitong uit Suriname: een vrolijk liedje voor jonge kinderen over een hete steen die op de maat van de muziek doorgegeven moet worden in de kring tijdens het zingen. Wat blijkt: het liedje dateert uit de tijd van de slavernij, en de hete steen in het lied is de steen van de slavenhandelaar die daarmee de tot slaaf gemaakten brandmerkte. Daarmee is in één klap alle onschuld uit het liedje verdwenen en kan het liedje niet meer vrolijk en onwetend gezongen worden. Het is mogelijk om het lied te zingen als illustratie bij een les over slavernij. Maar een dergelijke les wordt aan jonge kinderen doorgaans niet gegeven. Conclusie: we hebben het lied van de website verwijderd.

Het bekende lied Daar zit een klein zigeunermeisje: de laatste decennia is de perceptie van de aanduiding van allerlei bevolkingsgroepen grondig veranderd. Woorden als Eskimo’s, slaven, negers, zigeuners en Indianen worden door de betreffende bevolkingsgroepen (of hun nakomelingen) als kwetsend en beledigend ervaren. Zij worden in de maatschappij (en ook bij Vrijeschoolliederen) vervangen door nieuwe woorden zonder een beledigende connotatie: Inuït, Native Americans, Sinti en Roma, tot slaaf gemaakten. Negro spirituals noemen we tegenwoordig spirituals.
Bij het lied Daar zit een klein zigeunermeisje hebben we een tekstaanpassing gemaakt: Daar zit een klein verdrietig meisje. Het woord zigeuner is (behalve ongewenst) in dit lied namelijk volstrekt niet relevant.

Sinterklaasliederen: het beeld van Sinterklaas met zijn zwarte knecht heeft voor velen een directe en pijnlijke associatie met de slavernij. Wij hebben alle Sinterklaasliederen kritisch bekeken, en teksten zodanig aangepast dat deze associatie niet meer van toepassing is. Piet is nu, afhankelijk van de context van het lied, een fitte Piet, pakjespiet, snelle Piet, of gewoon onze Piet. Een dilemma daarbij was, dat wij ons niet willen profileren om alle bekende Sinterklaasliederen naar ónze hand te zetten, waarbij onze keuzes bepalend zijn voor toekomstige generaties. Daartoe geven we bij alle liederen met tekstaanpassingen een aantal suggesties om een keuze uit te maken: iedereen kan de tekst nu zingen zoals die dat zelf verkiest. Want ook hier geldt: er bestaat niet één manier die de juiste is.

Kleine chineesje, sjing-sjang-sjong: een gebruiker van Vrijeschoolliederen maakte bezwaar tegen de negatieve stereotypering van mensen van Oost-Aziatische afkomst in dit lied. Deze mensen (met doorgaans een kleinere lichaamsbouw) zouden in dit liedje belachelijk worden gemaakt. Stereotyperen is een lastig issue, veel liederen stereotyperen namelijk, hetzij naar gender (stoere jongens, lieftallige vrouwen), naar afkomst (dansende Hongaren, jodelende Zwitsers), of naar beroep (vlijtige handwerkers, slimme kooplui). De wijze waarop deze bevolkingsgroepen bepaalde kenmerken krijgen toegedicht is doorgaans een sterk versmalde en daarmee stereotyperende weergave van hun identiteit.
Hoe schadelijk is dat voor een kind dat deze liedjes achteloos en naïef zingt? Ons standpunt is dat het doorgaans geen probleem vormt om in een lied iets kenmerkends uit te vergroten, zolang het niet een grove karikatuur wordt. En zolang het niet een bevolkingsgroep kwetst omdat de stereotypering een negatieve connotatie heeft. In het geval van Kleine chineesje, sjing-sjang-sjong wordt in onze beleving een Chinees kindje bezongen, dat op zijn muziekinstrumentje gaat spelen, met de kinderlijke muzikale klanken sjing-sjang-sjong en ding-dang-dong. Er wordt hier naar ons idee niemand belachelijk gemaakt. We hebben het liedje toch aangepast omdat er bij meerdere gebruikers bleek dat de tekst wel degelijk als kwetsend werd ervaren. Het liedje wordt nu gezongen als Kleine Charlotte, sjing-sjang-sjong. Daarmee is de connectie met Oost-Aziatische mensen verdwenen.

Het vermijden van elke stereotypering, evenals het consequent doorvoeren van gendergelijkheid, of zelfs genderneutraliteit, lijkt onhaalbaar en is misschien ook niet nodig. Discussies hieromtrent zijn nog volop gaande, en wij volgen deze met belangstelling. Vrijeschoolliederen wil in deze discussies niet in de achterhoede lopen, en wil als een van de grootste aanbieders van liedmateriaal deze vragen steeds weer met elkaar tegen het licht houden.

Er is een klankbordgroep geformeerd met mensen uit het werkveld die bij deze onderwerpen meekijken en meepraten. Zo houden we voeling met wat er leeft onder de gebruikers. Tegelijk willen we aan iedereen die liederen tegenkomt met twijfelachtige teksten vragen om daar bij ons melding van te maken. Het is goed mogelijk dat er binnen de 4000 liederen op de website nog onwenselijke liederen voorkomen, die willen we dan graag aanpassen of verwijderen.

Tenslotte vinden we het belangrijk om de trend van de multiculturele samenleving te volgen en ook liedmateriaal aan te bieden voor groepen die bijvoorbeeld niet westers van oorsprong zijn. Maar we kunnen ook dichter bij huis blijven: een Belgische gebruiker (notabene) wees ons erop dat er op de website geen Friese liederen te vinden zijn….. Er is dus nog veel te winnen aan diversiteit op Vrijeschoolliederen.
Een belangrijk aandachtpunt bij het plaatsen en gebruiken van liederen uit andere culturen is het voorkomen van zogenaamde culturele toe-eigening: het overnemen van elementen uit een bepaalde (niet-dominante) cultuur zonder begrip of respect voor die cultuur. Wat vinden we bijvoorbeeld van het zingen van traditionele liederen van Native Americans bij een Nederlandse viering of ceremonie? Wanneer nemen we liederen klakkeloos over omdat we ze zo lekker vinden zingen, zonder enig besef van de oorspronkelijke wortels en betekenis ervan?
Vrijeschoolliederen probeert bij dergelijke liederen altijd de context weer te geven, zodat de gebruiker kan weten wat de oorsprong en de betekenis ervan is. Lees er in dit artikel meer over.

Nogmaals: het zijn al snel grote woorden, grote idealen, mooie intenties, maar weten we tegelijk eigenlijk wel wat we precies doen, als we een lied uitkiezen om met kinderen of volwassenen zingen? Dat een lied zo fijn wegzingt, of al zo lang een traditie is, of dat we toch echt geen verkeerde intenties hebben doet dan niet ter zake. Welke gewoontes en mechanismen werken nog steeds onbewust door bij de keuzes die we maken?
Laten we wakker zijn, onze oren open houden en proberen te ontdekken waar er nog ambivalentie zit in waar we naar streven, en wat we doen. Wij vragen jou als gebruiker: houd ons wakker, en houd ons aan onze intenties.

Matthijs Overmars